Σύχρονες τάσεις στην ομαδική αναλυτική θεωρία

 

Κ. Μωρόγιαννης. Ψυχίατρος - Ομαδικός Αναλυτής.

Παρουσίαση στο Συνέδριο της E.F.P.P.

24-27/5/2012 ΑΘΗΝΑ

 

Έχει λεχθεί προσφυώς ότι δεν υπάρχει τίποτα πιο πρακτικό από μια καλή θεωρία. Το, τι είναι, όμως, επαρκής θεωρία π.χ. για το άτομο, την ομάδα, και, επομένως, την ομαδική ανάλυση, είναι, προφανώς, ένα σύνθετο και δυσεπίλυτο πρόβλημα.

 

Ο Foulkes, ο δημιουργός της ομαδικής ανάλυσης, είχε τρεις δασκάλους:

 

Τον νευρολόγο Κούρτ Γκολντστάϊν, τον ψυχαναλυτή Φρόϋντ και τον κοινωνιολόγο Νόρμπερτ Ελίας.

 

Στις απαρχές του εγχειρήματός του ο Φουκς σε μια παρουσίασή του στην Βρετανική Ψυχαναλυτική Εταιρεία, τον Απρίλιο του 1947, είχε πει:

 

«Στην δική μου προσέγγιση, την Ομαδική Ανάλυση, ο προσδιοριστικός όρος «ανάλυση», δεν αναφέρεται μόνο στην ψυχανάλυση αλλά αντανακλά (και εμπεριέχει), τουλάχιστον τρεις διαφορετικές επιρροές. Όλες αυτές οι επιρροές λειτουργούν (και εμπεριέχονται) «ενεργά» (Foulkes 1946α [1990]).

 

Η πρώτη απ’ αυτές τις επιρροές ήταν η «ψυχολογική ανάλυση» όπως αναπτύχθηκε από τον Κούρτ Γκολντστάϊν και τον Άντεμαρ Γκελμπ. Στο έργο του «Ο οργανισμός», που δημοσιεύθηκε το 1934, ο Γκολντστάϊν αναφέρεται στις μελέτες του, για τα εγκεφαλικά τραύματα. Οι παρατηρήσεις του προήλθαν από την περίθαλψη των τραυματιών στρατιωτών κατά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο.

 

Το βασικό του συμπέρασμα, ήταν ότι οι τότε ιατρικές απόψεις, περί του εντοπισμού των βλαβών και των συμπτωμάτων δεν μπορούσαν να εξηγήσουν, ούτε την πραγματική επίδραση αυτών των εγκεφαλικών τραυμάτων, ούτε την πολλές φορές εκπληκτική προσαρμογή των τραυματιών στρατιωτών σε αυτές.

 

Ο Γκολντστάϊν αντελήφθη, ότι ο εγκέφαλος και ο οργανισμός, πρέπει, να εξετάζονται και να αναλύονται με όρους της ολότητας των εκδηλώσεών τους και της αλληλεπίδρασής τους με το περιβάλλον (Harrigton 1996, Nitzgen 2008).

 

Με άλλα λόγια τα ευρήματά δεν μπορούσαν να κατανοηθούν χωρίς αναφορά στον οργανισμό «ως όλον» και στην κατάσταση «ως ολότητα». Με όρους της επιστημολογίας του Γκολντστάϊν: «the whole organism and the total situation” (ο οργανισμός ως όλον και η συνολική κατάσταση).

 

Η ιδέα αυτή εμφανίζεται και στο πρώτο βιβλίο του Φουκς το 1948. Μιλώντας για το άτομο και την ομάδα, ο Φούκς χρησιμοποιεί την έκφραση το Άτομο ως Όλον μέσα στη Συνολική Κατάσταση (“The Individual as a Whole in a Total Situation”).

 

Η υποκείμενη ιδέα είναι ότι το άτομο είναι ένας κόμβος στο δίκτυο της συνολικής κατάστασης είτε πρόκειται για μια κοινωνική ομάδα είτε πρόκειται για την θεραπευτική ομάδα.

 

Ας αναφερθεί εδώ ανεκτοδολογικά, ότι ο Φούκς, είχε λάβει μέρος στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, ως γερμανός στρατιώτης, με την ειδικότητα του τηλεγραφητή… (σαν ένας κόμβος ενός επικοινωνιακού δικτύου δηλαδή…)

 

Η δεύτερη μεγάλη επιρροή στο έργο του Φούκς ήταν βεβαίως η Φροϋδική ψυχανάλυση, η οποία, όπως όλοι γνωρίζουμε, είχε κατασκευάσει τα εργαλεία για την περαιτέρω πορεία, πέραν της «ψυχολογικής ανάλυσης» του Γκολντστάϊν. Ο Φρόϋντ, κατά τον Φούκς, ήταν ο πρώτος που ανέπτυξε, μια «…μέθοδο για την πρόσβαση στον ασυνείδητο νου» (Φούκς 1948) «μια μέθοδο έρευνας που ονομάσθηκε ελεύθερος συνειρμός» (Φουκς 1948). Με την εφαρμογή αυτής της μεθόδου, συνεχίζει ο Φούκς, ο Φρόϋντ μας οδήγησε «στη γνώση του ασυνειδήτου» και στην «ανάλυση της μεταβιβαστικής κατάστασης». Με τη βοήθεια αυτών των «εργαλείων» γράφει, «η ψυχανάλυση κατόρθωσε να αποκτήσει πρόσβαση στην προσωπικότητα «ως όλον» και στη συνολική θεραπευτική κατάσταση “the total personality and the total situation” (Foulkes, 1948). Στο ίδιο αυτό βιβλίο του 1948, με τίτλο, «Εισαγωγή στην Ομαδική Αναλυτική Ψυχοθεραπεία» και με υπότιτλο «Μελέτες για την κοινωνική απαρτίωση ατόμων και ομάδων» ο Φούκς εισήγαγε τον «Βασικό κανόνα της Ομαδικής Ανάλυσης» (την πρόσκληση δηλαδή προς τα μέλη της ομάδας να εκφράσουν τους συνειρμούς τους) σαν το ομαδικό-αναλυτικό ανάλογο, του ελεύθερου συνειρμού της ψυχανάλυσης. Σπεύδει πάντως να σημειώσει ότι ο βασικός αναλυτικός κανόνας η ανάδυση συνειρμών δηλαδή λειτουργεί διαφορετικά στην ομαδική, απ’ ότι στην «ατομική κατάσταση». Και προσθέτει χωρίς περαιτέρω εξηγήσεις, ότι, «ο ελεύθερος συνειρμός δεν είναι με κανένα τρόπο ανεξάρτητος από τη συνολική κατάσταση». Ο Φούκς παραμείνει εδώ σιωπηλός, ως προς τη σχέση των ελεύθερων συνειρμών των μελών της ομάδας με την συνολική ομαδική κατάσταση. Θα περάσουν 10 χρόνια εργασίας με ομάδες, όπως παρατηρεί ο Νίτζεν (Nitzgen 2008), ώστε να μπορέσει ο Φούκς, στο βιβλίο του του 1957, να μιλήσει ανοιχτά για το αποφασιστικό βήμα που είχε κάνει, να ανοίξει δηλαδή το δρόμο προς τις ασυνείδητες διαδικασίες της ομάδας. Γράφει: «Δέν γίνεται πάντοτε αντιληπτό, το ότι, αντικαθιστώντας τον ελεύθερο συνειρμό με τον [ομαδικό συνειρμό] – το οποίο πιστεύω, ότι είμαι ο πρώτος που το έκανα, έχουμε κάνει ένα αποφασιστικό βήμα όχι μόνο στη μέθοδο, αλλά και στη θεωρία» (Foulkes 1957).

 

Αναφερόμενος στην τρίτη επιρροή της Ομαδικής Ανάλυσης ο Φούκς μίλησε για «κοινωνιολογική ανάλυση» ή «κοινωνιοανάλυση». Μιλώντας για αυτή την προσέγγιση, όχι μόνο της αναλυτικής ομάδας πλέον, αλλά και άλλων κοινωνικών ομάδων και της κοινωνίας ως ομάδα, αναγνωρίζει την συμβολή του Κάρλ Μανχάϊμ, ο οποίος πρώτος χρησιμοποίησε τον όρο Ομαδική Ανάλυση, ως εργαλείο για τη «θεραπεία» της κοινωνίας. και όχι ως θεραπεία σε μικρές ομάδες. ( Ο Μανχάϊμ χρησιμοποίησε τον όρο Ομαδική Ανάλυση στο έργο του Diagnosis of our time του 1946, όπου το βασικό θέμα που τον απασχολούσε ήταν η Δημοκρατία, ως απάντηση στους ολοκληρωτισμούς, καθώς και το ερώτημα εάν η ελευθερία και η Δημοκρατία μπορούν να είναι συμβατές με τον καπιταλισμό (Winship 2003).

 

Είναι προφανής εδώ η επικαιρότητα της προσέγγισης αυτής, παρ’ ότι διατυπώθηκε 70 χρόνια πριν. Ο Μάνχαϊμ ήταν συνομιλητής του Φούκς από τον καιρό της Φρανκφούρτης και δάσκαλος του Ελίας, ο οποίος έγινε μαθητής, αλλά και δάσκαλος του Φούκς στο Λονδίνο πλέον, μετά την φυγή όλων, από τη Ναζιστική Γερμανία το 1933. Ο Ελίας ήταν και εκ των ιδρυτών της Group Analytic Society του Λονδίνου εκπροσωπώντας μαζί την Jane Abercrobie την εκτός επαγγελμάτων υγείας, ακαδημαϊκή συνιστώσα του εγχειρήματος.

 

Ο Φούκς αναφέρεται ήδη από το πρώτο του βιβλίο στο έργο του Ελίας και την επίδραση που δέχτηκε απ’ αυτό. Άλλωστε ήταν ο πρώτος που έγραψε – το 1938 – βιβλιοκρισία για το βασικό έργο του Ελίας The civilizing process (Η Εξέλιξη του Πολιτισμού ή η Διαδικασία του Πολιτισμού) στα Ελληνικά.

 

Ίσως δεν είναι τυχαίο ότι και ο Freud ήταν από τους πρώτους που έλαβαν ένα αντίτυπο της Εξέλιξης του Πολιτισμού, σταλμένο από τον ίδιο τον Ελίας, αλλά δεν έχουμε κάποια γνωστή αναφορά του Φρόϋντ στον Ελίας. Βεβαίως ήταν κάπως αργά, για τον Φρόϋντ. Ήταν ήδη μεγάλος σε ηλικία και άρρωστος.

 

Ο Φούκς πήρε από τον Ελίας την επίγνωση για την σημαντικότητα του κοινωνικού στη διαμόρφωση του ατόμου με την ταυτόχρονη επισήμανση ότι το άτομο συνδιαμορφώνει το κοινωνικό. Ο όρος που χρησιμοποίησε ο Φούκς για τη σχέση του ατόμου με το κοινωνικό ήταν ο διαποτισμός (permeation). Το κοινωνικό διαποτίζει το άτομο και το άτομο συνδιαμορφώνει το κοινωνικό.

 

Ο Φούκς δεν ανέλυσε περαιτέρω την έννοια του διαποτισμού δεν εξήγησε δηλαδή πως πώς το κοινωνικό διαποτίζει το άτομο. Είχε όμως συνείδηση του περιορισμού, που υπάρχει στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες όταν προσπαθούμε να μιλήσουμε για τη σχέση μεταξύ μικρο-επιπέδου και μακρο-επιπέδου. Για τη σχέση του ατόμου με το κοινωνικό π.χ.

 

Υπάρχει, κατά τον Ελίας, στις ευρωπαϊκές γλώσσες η τάση να εισάγονται διχοτομήσεις του τύπου εσωτερικό-εξωτερικό, βιολογικό-ψυχολογικό, ψυχολογικό-κοινωνικό, φύση-κοινωνία, εγγενές-επίκτητο, άτομο-ομάδα. Οι διχοτομήσεις αυτές προκύπτουν από αυτή καθ’ αυτή τη δομή της γλώσσας, που με την σειρά της απηχεί τη σκέψη των ομιλούντων, και επομένως την αντίληψη και την ερμηνεία της εμπειρίας των ομιλούντων, εντός του κόσμου.

 

Ο Ελίας μάχεται την διχοτομική προσέγγιση του κόσμου, και εισάγει όρους για την υπέρβαση αυτών των διχοτομήσεων στο κοινωνιολογικό επίπεδο. Η έννοια του Σχηματισμού (figuration) που προκύπτει από την επίγνωση της αλληλεξάρτησης (interdependence) και της αλληλοδιασύνδεσης (interconnectedness) μεταξύ των ατόμων εντός του κοινωνικού, καθώς και η έννοια του περιορισμού (constraint), είναι θεμελιώδεις στο έργο του Ελίας, στην απεικονιστική του κοινωνιολογία (Figurational sociology, ή Figurational processual sociology). (Tsekeris, 2010). Συναφής εδώ είναι η έννοια της επικοινωνίας, που είναι επίσης πυρηνικής σημασίας στο έργο του Φούκς.

 

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτά είναι κάποια από τα εργαλεία του Ελίας που αξιοποιήθηκαν από τον Φούκς για να αποκτήσει πρόσβαση και να μιλήσει για το «Άτομο ως Όλον στη Συνολική Κατάσταση». Ή με μια πιο σύγχρονη διατύπωση «Το άτομο σε σχέση με τους άλλους», εν αντιθέσει με «το άτομο εν μέσω κοινωνικού κενού» που αντιπροσωπεύει τον παραδοσιακό μεθοδολογικό ατομικισμό, στην κοινωνιολογία. (Ho et al, 2001). Ο ίδιος μεθοδολογικός ατομικισμός αποδίδεται εν πολλοίς και στην ψυχανάλυση.

 

Πράγματι η ψυχανάλυση βασίστηκε σε έννοιες όπως «Το άτομο» (στον ενικό), όπου το άτομο νοείται περίπου ως κλειστή οντότητα, ως “homo clausus” κατά την ορολογία του Ελίας. Αντί της έννοιας «άτομο» στον ενικό, ο Ελίας προτείνει την έννοια «άτομα» (στον πληθυντικό), που με δικούς του όρους περιγράφει, «ως ανοιχτές οντότητες, αλληλεξαρτώμενες και αλληλοσυνδεόμενες εντός του κοινωνικού σχηματισμού, ως Homines Aperti ή «ανοιχτούς ανθρώπους» (Elias, 1969). Εξ ου, και ο τίτλος ενός θεμελιώδους έργου του «Η κοινωνία των Ατόμων» (The Society of Individuals). Όπως επισημαίνει ο Joshua Lavie η πρόθεση “of” εδώ, έχει σημασία: Ο τίτλος δεν είναι π.χ. “Society and individuals” (κοινωνία και Άτομα), που θα σήμαινε ότι κοινωνία και άτομα είναι εγγενώς και οιονεί διαχωρισμένα. Ομοίως δεν είναι “Individuals in Society” (Τα Άτομα μέσα στην Κοινωνία, που θα σήμαινε ότι οντολογικά προηγούνται τα άτομα τα οποία συναθροιζόμενα σχηματίζουν την κοινωνία, όπως θεωρούν συνήθως οι ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις.

 

Τέλος δεν είναι «Society inside Individuals” (Η κοινωνία εντός των Ατόμων), που θα σήμαινε την οντολογική προτεραιότητα της Ομάδας με τα άτομα και την Ομάδα (την κοινωνία π.χ.), να θεωρούνται, και πάλι, ως κατ’ αρχήν διαχωρισμένα. Σημειώνουμε, ότι η τελευταία αυτή προσέγγιση είναι μια συνήθης ομαδικο-αναλυτική άποψη.

 

Επιμένουμε σ’ αυτά γιατί, αφ’ ενός το έργο του Elias “The Society of Individuals” είναι η επιτομή του έργου του αλλά και αφ’ ετέρου, γιατί στον ίδιο τον τίτλο του βιβλίου αυτού, δίνεται και μια επιτομή της βασικής του σύλληψης για τα Άτομα και την Κοινωνία.

 

Ο Ελίας θεωρούσε τους όρους Άτομο και Κοινωνία πραγμοποιήσεις, και με όλο του το έργο, «την μεγαλύτερη διεπιστημονική έρευνα του εικοστού αιώνα» όπως λέει ο Eric Dunning (Dunning, 1997), προσπάθησε να αναπτύξει όρους και θεωρητικά σχήματα, που να αποτρέπουν τον κίνδυνο αυτό (τον κίνδυνο των πραγμοποιήσεων δηλαδή).

 

Ο Φούκς είχε αφομοιώσει την επίδραση του Ελίας και ήταν ενήμερος για τους κινδύνους αυτούς.

 

Θεωρούσε ότι, τόσο η ομάδα, όσο και το άτομο, δεν είναι, παρά αφαιρέσεις, που προκύπτουν από μία ευρύτερη οντότητα, ένα ευρύτερο πεδίο αλληλεπιδράσεων και εμπειρίας. Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, μόνο τεχνητά, για λόγους συνεννόησης και λόγω των προαναφερθέντων περιορισμών στη δομή της γλώσσας και της σκέψης μπορούν να εννοηθούν ως ανεξάρτητες και παγιωμένες οντότητες.

 

Αυτό που δεν μπόρεσε να δει ή δεν μπορούσε να υποστηρίξει, λόγω ίσως και ισχυρών επιρροών και «πολιτικών» δυσκολιών εντός του Κλαϊνικού ψυχαναλυτικού περιβάλλοντος του Λονδίνου όπου ζούσε, είναι το γεγονός, ότι, Άτομο και Ομάδα είναι μεν αφαιρέσεις, αλλά είναι αλληλεξαρτώμενες και αλληλοσυνδεόμενες αφαιρέσεις.

 

Ο συνδυασμός αυτός Ομάδας και Ατόμου ευρίσκεται στον πυρήνα της σκέψης του Ελίας. Ειδικώτερα όπως επισημαίνει ο Bauman (Bauman 2000) αλλά και ο ίδιος ο Elias (Elias 1989 – συνομιλία με τον Dennis Brown) αυτό που κυρίως εισήγαγε ο Ελίας είναι η ριζοσπαστική ιδέα, ότι στη διαδικασία της εξέλιξης του πολιτισμού, τουτέστιν σε κάθε ανθρώπινη ομάδα, η διαδικασία της εξατομίκευσης και η διαδικασία της κοινωνικοποίησης ταυτίζονται, ή με άλλα λόγια, εξελίσσονται ταυτοχρόνως.

 

Παραθέτω εδώ ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από ένα δημοσιευμένο διάλογο του Dennis Brown με τον Norbert Elias που έγινε το Νοέμβριο του 1989, όταν ο Ελίας ήταν 92 ετών, 1 χρόνο πριν πεθάνει.

 

D. Brown: Πείτε μου, με ποιον τρόπο αισθάνεσθε, ότι η κοινωνιολογία σας, επηρέασε τον Φούκς;

 

N. Elias: Από τις απαρχές του έργου μου, ήδη, προσπάθησα, να υπερβώ τη γλώσσα η οποία μας ανάγκαζε να μιλάμε ως εάν, άτομο και κοινωνία, άτομο και ομάδα, είναι διαφορετικές και αντιτιθέμενες οντότητες. Δεν ξέρω εάν γνωρίζετε το βιβλίο μου Die Gesellschaft der Individuen δεν έχει ακόμη εκδοθεί στα Αγγλικά, αλλά ήδη μεταφράζεται. (Πρόκειται για το γερμανικό τίτλο του βιβλίου The Society of Individuals, που εκδόθηκε στα Αγγλικά το 1991).

 

D. Brown: Όχι, δυστυχώς δεν ξέρω Γερμανικά. Το βιβλίο σας The Civilizing Process (Η Διαδικασία του Πολιτισμού) είναι φυσικά ευρέως γνωστό.

 

N. Elias: Ναι, αυτό ήταν το θεωρητικό εγχείρημα, για το οποίο ενδιαφερόταν ο Φούκς. Η βασική ιδέα στο έργο μου «Η Διαδικασία του Πολιτισμού» είναι ότι, κατά πάσαν έννοια, το άτομο, κοινωνικοποιείται και εξατομικεύεται, ταυτόχρονα.

 

Αυτό, που ήταν για μένα μια καινούρια ανακάλυψη, ήταν, το ότι, μπόρεσα να δείξω, πώς αλλάζουν οι κοινωνικές νόρμες (κατά την εξέλιξη του πολιτισμού) και, το ότι, αν κάποιος μεταφράσει αυτή την αφαίρεση (της αλλαγής της κοινωνικής νόρμας δηλαδή) σε ανθρώπινους όρους, τότε (αυτός ο κάποιος) πρέπει να πει ότι τα άτομα αλλάζουν, επίσης, ταυτοχρόνως.

 

… Ήταν λοιπόν αυτή η γνώση, ότι μπορούμε να καταλάβουμε τα άτομα με όρους ομάδων και μπορούμε να κατανοήσουμε τις ομάδες μόνον, ως ομάδες ατόμων.

 

Δεν γνωρίζω μέχρι ποιου σημείου ακόμα και σήμερα, έχει ενσωματωθεί στην ομαδική-αναλυτική θεωρία, η γνώση, ότι, μπορούμε να δούμε το άτομο και την ομάδα σαν δύο επίπεδα μέσα στην ομάδα. Αυτό ήταν ένα από τα πράγματα τα οποία εισήγαγα και αργότερα, ήταν αυτή η ιδέα, που ενσωματωμένη στην ομαδική-αναλυτική θεραπεία, οδηγούσε την περιδιάβαση από το επίπεδο της ομάδας στο επίπεδο του ατόμου και από το επίπεδο του ατόμου στο επίπεδο της ομάδας. Καθένα απ’ αυτά τα επίπεδα είναι προϊόν της εστίασης της προσοχής του παρατηρητή.

 

D. Brown: Ένα είδος της διαλεκτικής Μορφή – Βάθος (Figure – Ground).

 

N. Elias: Ναι… Δεν είμαι εντελώς σίγουρος ότι, θα το έβλεπα, ως Μορφή και Βάθος (Foreground – Background), αλλά θέλω να τα βλέπω ως ίσα, δηλαδή υπάρχουν δύο επίπεδα, τα οποία είναι ισοδύναμα. Οι σκέψεις μου αυτής της περιόδου βρίσκονται στο πρώτο μέρος του βιβλίου μου «Η Κοινωνία των Ατόμων».

 

D. Brown: Ανυπομονώ να το διαβάσω…

 

(τέλος της συνομιλίας – απόδοση δική μου)

 

 

 

Με τον Γκολντστάϊν, τον Φρόϋντ και τον Ελίας, ο Φούκς έχει τα «εργαλεία» για να υπερβεί το ψυχαναλυτικό υπόδειγμα και να θεμελιώσει το δικό του, το ομαδικό-αναλυτικό υπόδειγμα. Στο πλαίσιο του νέου υποδείγματος καθίσταται δυνατόν, να εκπληρώσει την εξαγγελία του, να έχει πρόσβαση στο «Άτομο, ως Όλον μέσα στη Συνολική Κατάσταση».

 

Ο Φούκς είχε επίγνωση της ανάγκης, να περιγράψει και να υποστηρίξει, το εγχείρημά του με μια νέα θεωρία. Γράφει: «Όλες οι έννοιες που χρησιμοποιούμε μιλώντας για την ομαδική συμπεριφορά, θα πρέπει να είναι έννοιες που προέρχονται συγκεκριμένα από τη μελέτη των ομάδων. Η χρήση προκατασκευασμένων εννοιών της ατομικής ψυχολογίας το μόνο που κάνει είναι να θολώνει την οξύτητα των παρατηρήσεών μας και να τις παραμορφώνει» (Foulkes and Anthony 1957, σ. 250)

 

Πρόκειται για ένα μεγαλεπήβολο εγχείρημα που θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια εν δυνάμει συγχώνευση της ψυχανάλυσης και της κοινωνιολογίας.

 

Κατά τον Dalal (Dalal 2007) ο Φούκς ανέπτυξε το εγχείρημά του ως ένα βαθμό. Ωστόσο, κατά τον ίδιο, άφησε πίσω του μια σειρά αντιφάσεων και ανακολουθιών, οι οποίες δεν έχουν διευκρινισθεί πλήρως μέχρι σήμερα. Η κυριώτερη πηγή αυτών των αντιφάσεων είναι το γεγονός, ότι για τον Φρόϋντ και τον Ελίας η προέλευση του ατόμου συλλαμβάνεται εντελώς διαφορετικά.

 

Ο Φρόϋντ ξεκινά από το βιολογικό (τις ενορμήσεις που είναι κάτι μεταξύ βιολογικού και ψυχολογικού), οδηγείται στο ψυχολογικό, (στη δόμηση του ψυχικού χώρου) από τα «πεπρωμένα των ενορμήσεων» και από εκεί συνάγει το κοινωνικό που εδώ νοείται ως κάτι το εξωτερικό.

 

Αντιθέτως ο Ελίας ξεκινά από το κοινωνικό, το οποίο, αφ’ ενός προϋποθέτει, αλλά και έχει, ως κατάληξη, το ατομικό, (μέσω της ταυτόχρονης διαδικασίας κοινωνικοποίησης και εξατομίκευσης). Όπως είδαμε, σύμφωνα με τον Ελίας το κοινωνικό δεν βρίσκεται εκτός του ατόμου, για να το καθορίσει έξωθεν. Το άτομο συν-κατασκευάζει το κοινωνικό. Ο Ελίας χρησιμοποιεί την έννοια του περιορισμού (constraint) για να περιγράψει την κατάσταση όπου τα άτομα «περιορίζονται» από τις κοινωνικές δυνάμεις, ως προς το τι ενδέχεται να κάνουν, να γίνουν και να σκεφτούν, αλλά υποστηρίζει επίσης, ότι, τα άτομα με τη σειρά τους, συνεισφέρουν στην κατασκευή αυτών των πολιτιστικών και κοινωνικών δυνάμεων.

 

Παρά τη δομική τους αναλογία οι δύο προσεγγίσεις (Φρόϋντ και Ελίας) βρίσκονται σε αντίθεση μεταξύ τους.

 

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για μια σύγκρουση στο επίπεδο της θεωρίας που αναμένει τη λύση της, για να συνδεθούμε και με τον κύριο θέμα του συνεδρίου μας.

 

Ο Φούξ προσπαθεί να λύσει αυτή τη σύγκρουση χρησιμοποιώντας την έννοια της Ψυχολογίας Γκεστάλτ «Μορφή-και-Βάθος». Αυτό που εννοεί ο Φούκς είναι ότι στην αναλυτική ομάδα, άλλοτε είναι το άτομο που βρίσκεται στο προσκήνιο και άλλοτε είναι η ομάδα, ως όλον, που έρχεται στο προσκήνιο. Στα κλινικά του γραπτά, ο Φούκς χρησιμοποιεί συνήθως κλασσικές ψυχαναλυτικές παρεμβάσεις, όταν το άτομο είναι στο προσκήνιο και ομαδικο-αναλυτικές παρεμβάσεις όταν στο προσκήνιο είναι η ομάδα «ως όλον». Ο Dalal θεωρεί τη στάση αυτή του Φούκς, ως θεωρητική υπεκφυγή. (Dalal 2007)

 

Ανάλογη σύγκρουση εμφανίζεται όταν ο Φούκς εισάγει και αναπτύσσει τις έννοιες του Κοινωνικού Ασυνειδήτου, και της επικοινωνίας.

 

Εισάγοντας την έννοια του Κοινωνικού Ασυνειδήτου διαχωρίζει το κοινωνικό ασυνείδητο από το Φροϋδικό ασυνείδητο. Γράφει: … η ομαδική ανάλυση, ενώ πραγματεύεται το ασυνείδητο με τη φροϋδική έννοια του όρου, επεμβαίνει (επίσης) και αναδεικνύει μια εντελώς διαφορετική περιοχή, εξίσου μη συνειδητή για το άτομο… Το άτομο ωθείται και διαπλάθεται από αυτές τις κολοσσιαίες δυνάμεις, όσο και από το δικό του Αυτό, και αντιτίθεται σθεναρά στην αναγνώριση του χωρίς να το συνειδητοποιεί….θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για ένα κοινωνικό ή διαπροσωπικό ασυνείδητο (Foulkes 1964).

 

Έχει καταστήσει άλλωστε σαφείς τις απόψεις του αρκετά χρόνια πριν στο πρώτο του βιβλίο. Λέει: Πρέπει να αξιολογήσουμε την αναλυτική κατάσταση, συμπεριλαμβάνοντας όλες τις ασυνείδητες συνισταμένες, όπως καθορίζονται από τη συνολική κατάσταση της ζωής του ασθενούς και να μη θεωρούμε αντιθέτως τη ζωή και την πραγματικότητα απλώς ως προβολή, μια οθόνη και ανακλαστήρα των ασυνείδητων φαντασιώσεών του, παρ’ ότι είναι και αυτό. Η αλήθεια είναι ότι αυτά τα δύο (πραγματικότητα και προβολή) δεν είναι ποτέ δυνατόν να διαχωρισθούν (Foulkes 1948).

 

Και στα δύο παραπάνω χωρία φαίνεται η πρόθεση του Φούκς να μιλήσει ταυτόχρονα και για την Φροϋδική βιολογική βάση του ατόμου, όπως αυτή εμπεριέχεται στο Αυτό, αλλά για τις «…κολοσσιαίες (κοινωνικές) δυνάμεις που ωθούν και διαπλάθουν το άτομο…» κατά τον ίδιο τρόπο που το ωθεί και το διαπλάθει το Αυτό. Χρησιμοποιεί τον όρο Διαπροσωπικό ή Κοινωνικό Ασυνείδητο, χτίζοντας μια γέφυρα μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού ή μεταξύ βιολογικής προδιαγραφής και εμπειρίας.

 

Στο δεύτερο, από τα παραπάνω, το σαφέστερα μεταψυχολογικό χωρίο, η ενοποίηση μεταξύ ψυχολογικού και κοινωνικού είναι πιο ολοκληρωμένη και η γέφυρα εδώ θα μπορούσε να είναι όπως λέει ο Hopper η προβολή και η ενδοβολή (Hopper 2011).

 

Αργότερα ο Φούκς θα προχωρήσει στην πλήρη ενοποίηση του πεδίου γράφοντας: «Το Υπερεγώ και το Εγώ αναπτύσσονται σε συγχρονία με το Αυτό μέσα στο πλαίσιο της οικογένειας…» (Foulkes 1974). Με αυτόν τον τρόπο, όπως σχολιάζει ο Νταλάλ (2007) ο Φούκς υπερβαίνει κάθε προηγούμενο: Λέει ότι το ίδιο το Αυτό «εκπολιτίζεται» δηλώνοντας ότι και το τελευταίο προπύργιο του έμφυτου μέσα στον ψυχισμό διαμορφώνεται από το επίκτητο δηλαδή από την εμπειρία.

 

Προς το τέλος της ζωής του θα γράψει: «οι αποκαλούμενες εσώτερες διεργασίες του ατόμου είναι εσωτερικεύσεις των δυνάμεων που ενεργούν μέσα στην ομάδα στην οποίαν ανήκει» (Foulkes 1971). Σύμφωνα με αυτή τη Φουξιανή οπτική, το κοινωνικό ασυνείδητο συνδέεται με την έννοια της κοινωνικοποίησης η οποία κατά τον Ελίας εξελίσσεται, όπως είδαμε ταυτοχρόνως με την εξατομίκευση.

 

Ο Ελίας χρησιμοποιεί τον όρο habitus για να περιγράψει εις ενσωματωμένες πίστεις, αξίες, πρακτικές και προδιαθέσεις, οι οποίες αναπαράγονται επαναληπτικά από τα άτομα, εντός του κοινωνικού σχηματισμού, στην καθημερινή τους πρακτική και αλληλεπίδραση. Η ενσωμάτωση των παραπάνω στοιχείων, λέει ο Ελίας, συμβαίνει ασυνείδητα τόσο στο ατομικό όσο και στο κοινωνικό επίπεδο (Elias 1991).

 

Η τοποθέτηση αυτή μας δίνει μια ιδέα για τα περιεχόμενα του κοινωνικού Ασυνειδήτου. Ο Φούκς μας δίνει μια εντελώς ανάλογη εικόνα:

 

«Οι κουλτούρες και οι αξίες μιας κοινότητας μεταφέρονται αναπόφευκτα στο αναπτυσσόμενο νήπιο από τους γονείς του, προκαθορισμένες από την εθνότητα, την κοινωνική τάξη, τη θρησκεία και το τόπο καταγωγής των γονέων.

 

Μεταδίδονται (οι κουλτούρες και οι αξίες) λεκτικά και μη λεκτικά, ενστικτωδώς και συναισθηματικά, εικοσιτέσσερις ώρες το εικοσιτετράωρο, μέρα και νύχτα. Αντικείμενα, κινήσεις, χειρονομίες και προφορές προσδιορίζονται κατ’ αυτόν τον τρόπο από την αναπαράσταση της πολιτισμικής ομάδας» (Foulkes and Anthony 1957).

 

Μια τέτοια διαδικασία πολιτισμικής μετάδοσης με αναφορά σε συγκεκριμένους μηχανισμούς και δυναμικές και με θεμελίωση από τη βιολογία, την Ιστορία, τη Φιλοσοφία και την Ψυχανάλυση έχει περιγραφεί πρόσφατα (2004) από τους Grenspan και Shanker.

 

Ο Nitzgen (2011) συνδέει την έννοια του Κοινωνικού Ασευνειδήτου με αυτό που ο Καστοριάδης (1981), απεκάλεσε το «Μάγμα» της Κοινωνικό-Ιστορικής Διαδικασίας.

 

Προχωρώντας στη σκιαγράφηση του «Ατόμου ως όλον στη Συνολική Κατάσταση», που εξήγγειλε ο Φούκς, θα αναφερθούμε στην έννοια της κοινότητας (community) την οποία χρησιμοποιεί.

 

Η έννοια της κοινότητας χρησιμοποιείται για να περιγράψει την κοινωνική ομαδοποίηση σε πολλές κλίμακες: οικογένεια, φυλή, έθνος, ανθρωπότητα κ.ο.κ.

 

Με μια πιο ποιητική χρήση της έννοιας της κοινότητας ο Φούκς οδηγείται σε μια άλλη από τις βασικές του έννοιες. Στην έννοια της επικοινωνίας. Γράφει: «Ένα από τα πράγματα που αναμφίβολα λαμβάνουμε ως δεδομένο, είναι ο θεμελιακός, και καθόλου δευτερεύων χαρακτήρας της κοινωνικής φύσης του ανθρώπου, η ύπαρξη μιας διαρκούς ροής επικοινωνίας, λεκτικής και μη, συνειδητής και ασυνείδητης, μιας πραγματικής κοινότητας εμπειρίας» (Foulkes 1964).

 

Το παραπάνω απόσπασμα υπονοεί ότι αυτό που κρατά ενωμένη μια κοινότητα, ο συνεκτικός ιστός δηλαδή, είναι η επικοινωνία. Η έννοια της επικοινωνίας προκύπτει από την κεντρική ιδέα του Φούκς, ότι η κοινωνική φύση του ανθρώπου είναι θεμελιακή. Με τον όρο «κοινωνικό» εννοούνται όσα συμβαίνουν μεταξύ των ανθρώπων, και «όσα συμβαίνουν» είναι η επικοινωνία. Υποστηρίζει ότι επικοινωνία σημαίνει «συναλλάσσομαι» και «κοινοποιώ». Θα γράψει π.χ.: «Τα συμπτώματα όπως το χρήμα αποκτούν συναλλακτική αξία όταν μεταφράζονται στην κοινή καθομιλουμένη γλώσσα» (Foulkes 1948). Η «κοινοποίηση» γίνεται ταυτόσημη με την «κοινότητα». Σύμφωνα με τους Φούκς και Άνθονυ η «στενή γλωσσική συγγένεια ανάμεσα στις λέξεις επικοινωνία και κοινότητα (community and communication) αποτελεί μια ασυνείδητη παραδοχή αυτού του γεγονότος» (Foulkes and Anthony 1957).

 

Ο Φούκς αποδίδει τεράστια σημασία στην έννοια της επικοινωνίας. Καταλήγει να συνάγει τον ίδιο το νου από την ανάγκη για επικοινωνία. Σε αντιδιαστολή με την Φροϋδική θεωρία των ενορμήσεων, ο Φούκς ισχυρίζεται ότι η ορμή ή η επιθυμία για επικοινωνία είναι που δίνει την αφορμή για την ύπαρξη του νου: «Πιστεύω ότι η αληθινή φύση του νου βρίσκεται στην ανάγκη του κάθε ατόμου για επικοινωνία και αποδοχή» (Foulkes 1974).

 

Περαιτέρω ο Φούκς συνδέει την ύπαρξη μιας γλώσσας και την ανάγκη για επικοινωνία με την ίδια δύναμη από την οποία πηγάζουν οι κοινωνικές σχέσεις:

 

«Το βασικό όργανο επικοινωνίας είναι η γλώσσα και η ίδια η γλώσσα γεννιέται από την ανάγκη για επικοινωνία, από την ίδια δύναμη που ωθεί και μέλη μιας ομάδας να έχουν αμοιβαίες σχέσεις». Καθώς η ανάγκη για επικοινωνία είναι απόρροια της κοινωνικές φύσης του ανθρώπου, η γλώσσα και επομένως ο νους τίθενται σε νέες βάσεις ως ομαδικά φαινόμενα. Με τα λόγια του Φούκς: «Δε νομίζω ότι ο νους βρίσκεται βασικά στο εσωτερικό του προσώπου ως ατόμου. Ο νους που συνηθίζουμε να τον αποκαλούμε ενδοψυχικό, είναι κτήμα της ομάδας, και οι διεργασίες που λαμβάνουν χώρα οφείλονται στις δυναμικές αμοιβαίες σχέσεις μέσα σε αυτή την επικοινωνιακή μήτρα» (Foulkes 1974).

 

Παρά την ριζοσπαστική του σύλληψη για τον νου, ως ομαδικό δημιούργημα, όταν ο Φούκς δημοσίευσε το σχετικό του άρθρο το 1973 του έδωσε τον τίτλο «Η ομάδα ως μήτρα της ψυχικής ζωής του ατόμου» (Foulkes 1973). Ο Joshua Lavie (2011) θα περίμενε τον τίτλο «Ο νους ως πολυπροσωπικό ή Διαμεσοπροσωπικό φαινόμενο» και αποδίδει (μετά με τον Dalal) την παλινωδία προς τον ατομικισμό στην οποία υποπίπτει ο Φούκς, σε πολιτικές δυσκολίες και περιορισμούς στους οποίους υπέκειτο εντός του ψυχοθεραπευτικού χώρου.

 

Παρά ταύτα όπως υπογραμμίζει ο Νταλάλ (2007) με τις ιδέες αυτές του Φούκς για την κοινότητα, την επικοινωνία και το νου οδηγούμαστε αμετάκλητα προς μια θεώρηση των ομάδων ως επικοινωνιακά δίκτυα, όπου τα άτομα είναι τα κομβικά σημεία (nodal points), με τις γραμμές επικοινωνίες να σχηματίζουν πλέγμα ανάμεσά τους.

 

Ακολουθώντας τον Φούκς, στη σταδιακή και όχι χωρίς παλινωδίες και αντιφάσεις ανάπτυξη του ομαδικο-αναλυτικού του υποδείγματος έχουμε φύγει από την εικόνα που δίνει προβάδισμα στο άτομο, καθώς και από το άτομο που συγκροτείται κυρίως από τη βιολογία και τις εσωτερικές δυνάμεις. Το άτομο υπό μία έννοια, ορίζεται τώρα πλέον ως λειτουργία. Το σημαντικότερο θέμα είναι η επικοινωνία, και τα άτομα δεν είναι παρά τα μέσα, για την επίτευξή της. Στην παλιά εικόνα το σημαντικότερα θέμα ήταν το υλικό εντός του κάθε ατόμου. Αυτό που τώρα καθίσταται σημαντικό, είναι η λειτουργία του ατόμου μέσα στο ενδοεπικοινωνιακό πεδίο. Πρόκειται όπως λέει ο Νταλάλ για μια ουσιαστική μετατόπιση στη φιλοσοφική θεώρηση της φύσης και του σκοπού του ανθρώπου (Dalal 2007).

 

Ο ίδιος θεωρεί ότι στη θεωρία του Φούκς, η έννοια της επικοινωνίας καταλαμβάνει τον κεντρικό ρόλο που οι παραδοσιακές ψυχαναλυτικές θεωρίες αποδίδουν στις ενορμήσεις. Η υγεία ορίζεται ως η ελεύθερη ροή της επικοινωνίας μέσα στο δίκτυο την κοινότητα. Απ’ αυτό προκύπτει και η έννοια της ασθένειας.

 

Η ασθένεια (ή έλλειψη σθένους) είναι μια διάσπαση της ελεύθερης ροής αυτής της επικοινωνίας. Σημειώνουμε εδώ ότι ο Ελίας χρησιμοποιεί την έννοια valence (σθένος) για να περιγράψει τη δυνατότητα των ατόμων για συνδεσιμότητα εντός του κοινωνικού δικτύου… Α-σθενής κατά συνέπειαν θα είναι αυτός που δεν μπορεί να συνδεθεί, να επικοινωνήσει.

 

«Στις ίδιες τις ρίζες της ψυχικής νόσου βρίσκεται μια διαταραχή της ενσωμάτωσης εντός της κοινότητας – μια διαταραχή της επικοινωνίας» (Foulkes and Anthony 1957).

 

Ο τελικός σκοπός της θεραπείας είναι να βοηθήσει τον ασθενή να μεταφράσει το σύμπτωμά του με ένα κοινωνικό μέσο, τη γλώσσα, και με αυτό τον τρόπο να το καταστήσει διαθέσιμο στο δίκτυο. Η διαθεσιμότητα αυτή στο δίκτυο εξισώνεται με την υγεία.

 

Κατά τους Foulkes και Anthony (1957) «Η ομάδα, μέσα από διαδικασίες προοδευτικής επικοινωνίας, φθάνει από ένα πρωτογενές, συμβολικό επίπεδο έκφρασης, σε μια συνειδητή, ευκρινή γλώσσα. Αυτή η διαδικασία της επικοινωνίας αποτελεί τη λειτουργική βάση του συνόλου της θεραπείας μέσα στην ομάδα».

 

Ταυτόχρονα αίρεται η «διαταραχή της ενσωμάτωσης του ασθενούς εντός της ομάδας» μέσω της συνεργασίας με τους άλλους, μια διαδικασία που οδηγεί τους συμμετέχοντες σ’ ένα χώρο του ανήκειν. Αυτή η διαδικασία είναι αφ’ εαυτής μια, πλευρά της θεραπείας.

 

Με την αναφορά στη γλώσσα έχουμε συμπληρώσει τα βασικά στοιχεία που χρειάστηκε ο Φούκς για να αναπτύξει τις ιδέες του για «το άτομο ως όλον στη συνολική κατάσταση».

 

Μια σύγχρονη εκδοχή της αρχικής σύνθεσης του Φούκς έχει σκιαγραφηθεί από κάποιους μετά-Φουξιανούς ομαδικούς αναλυτές, όπως οι Pines, Hopper, Brown. Blackwell, Stacey και Dalal (Μωρόγιαννης 2007).

 

Όπως προκύπτει από το έργο τους, οι ανθρώπινες ομάδες – της αναλυτικής – θεραπευτικής ομάδας – συμπεριλαμβανομένης είναι σχηματισμοί (figurations) αλληλεξαρτώμενων και αλληλοσυνδεόμενων ατόμων. Τα άτομα του σχηματισμού περιορίζουν τα άλλα άτομα λόγω της συνύπαρξης και της αλληλοδιασύνδεσης. Η διαφορά ισχύος μεταξύ των ατόμων του σχηματισμού οδηγεί σε άλλοτε άλλη κατανομή ισχύος, σθένους δηλαδή, και κατά συνέπειαν σε άλλοτε άλλη κατανομή εξουσίας στο πλαίσιο του σχηματισμού. Η εξουσία εδώ νοείται, ως μια σχέση.

 

Ο σχηματισμός δεν είναι ποτέ στατικός. Αντιθέτως βρίσκεται σε συνεχή διαμόρφωση και ανασχηματισμό, σε συνεχή εξέλιξη. Ο σχηματισμός τέλος είναι ένα επικοινωνιακό πεδίο ή κατά την διατύπωση του Φούκς, ένα επικοινωνιακό δίκτυο.

 

Στο ερώτημα τι επικοινωνείται στο πλαίσιο του σχηματισμού, η βασική απάντηση είναι, η πληροφορία. Η πληροφορία λέει ο Νταλάλ είναι μια άλλη ονομασία για ό,τι ο Ελίας αποκαλεί γνώση. Σύμφωνα με την θεωρία του Συμβόλου, του Ελίας, η πληροφορία ταυτίζεται με τη σκέψη, τη γλώσσα, την ομιλία, τη γνώση και την συνείδηση. «Οι άνθρωποι, λέει ο Ελίας, βρίσκονται μέσα στις τέσσερεις χωροχρονικές διαστάσεις, όπως όλα τα προανθρώπινα συμβάντα, αλλά επί προσθέτως, ως ανθρώπινα όντα, βρίσκονται και σε μία πέμπτη διάσταση, αυτή των συμβόλων» (Elias 1991).

 

Η γλώσσα – συνεχίζει – προσφέρει, μια ξεχωριστή ονομασία, ένα ξεχωριστό σύμβολο για κάθε εμπειρία εντός της σφαίρας της ομάδας. Ταυτόχρονα προσφέρει υποδείγματα των σχέσεων τους. «Σκεφτόμαστε με τρόπους που καθορίζονται από τους συμβολικούς και λεκτικοιύς διαλόγους του πολιτισμού μας» όπως το έθεσε ο Burkitt (Burkitt 1991).

 

Ταυτόχρονα ο Ελίας, τονίζει ότι η γλώσσα προέρχεται πάντοτε και συνεχώς από την κοινωνική εμπειρία. Έτσι αποφεύγει την παγίδα των Στρουκτουραλιστών που απέδωσαν στη γλώσσα μια υπόσταση πέραν και υπεράνω των ατόμων της κοινωνίας. Ένα a priori της γλώσσας δηλαδή. Στο υπόδειγμα που σκιαγραφούμε, το a priori - η απαρχή - βρίσκεται κατά τα διδάγματα του Ελίας στην κοινωνική εμπειρία.

 

Η γλώσσα βασίζεται λοιπόν στο κοινωνικό, προηγείται και προϋπάρχει κάθε ατομικού ομιλητή, περιορίζει και διαμορφώνει με τις δομές της τα άτομα, αλλά, όλα αυτά, δηλώνουν ταυτοχρόνως ότι είναι πρώτα από όλα, ένα δημιούργημα βασισμένο στην ανθρώπινη κοινωνική εμπειρία.

 

Η γλώσσα βασίζεται επίσης στο σώμα. Ο Ελίας ισχυρίζεται ότι οι διαδικασίες της σκέψης, της γνώσης και της γλώσσας «δεν είναι οντότητες από μόνες τους, αλλά λειτουργίες συνδεδεμένες με όργανα» (Ελίας 1991). Αυτό μας παραπέμπει στον Φούκς και την άποψή του ότι ο νους (mind) είναι μια κοινωνική κατασκευή και από εκεί στους σύγχρονους νευροφυσιολόγους που θεωρούν τον εγκέφαλο (brain) ως μια κοινωνική κατασκευή (Κούβελας 2010).

 

Τέλος, μας θυμίζει μία από τις ιδέες του Φρόυντ, την οποίαν δεν ανέπτυξε ποτέ, ότι το Εγώ είναι πρώτα και κύρια ένα σωματικό Εγώ. Επανερχόμενοι στο σχηματισμό διαπιστώνουμε ότι μέσω της γλώσσας – μέσω του συμβόλου - μπορούμε να έχουμε την ενοποίηση του χώρου από το βιολογικό «μέσω» του ψυχολογικού μέχρι το κοινωνικό.

 

Η έννοια του Συμβόλου αναδεικνύεται ως κεντρική έννοια εδώ. Μέσω της λειτουργίας του Συμβόλου υλοποιούνται ταυτοχρόνως οι διαδικασίες κοινωνικοποίησης και εξατομίκευσης με άλλα λόγια δομείται ο ατομικός ψυχισμός.

 

Ο Νταλάλ θεωρεί ότι η έννοια του συμβόλου του Ελίας ταυτίζεται με την έννοια της ιδεολογίας των πολιτικών στοχαστών, με την έννοια της γλώσσας των στρουκτουραλιστών με την έννοια του λόγου των μεταστρουκτουραλιστών με την έννοια του καθρεφτίσματος του Πάϊνς και τέλος με την έννοια του Κοινωνικού Ασυνειδήτου των Ομαδικών Αναλυτών.

 

Κατά τον ίδιο, το Κοινωνικό Ασυνείδητο αποτελεί μίαν αναπαράσταση της θεσμοποίησης των κοινωνικών σχέσεων εξουσίας στη δομή του ίδιου του ψυχισμού. Υπ’ αυτήν την έννοια, αποτελεί μια γέφυρα μεταξύ του κοινωνικού και του ψυχολογικού. Το υλικό αυτής της γέφυρας είναι η γλώσσα, ή το σύμβολο.

 

Περαιτέρω ο ίδιος θεωρητικός, ταυτίζει το κοινωνικό ασυνείδητο με την ιδεολογία και τη θεωρία των λόγων, γεγονός που το καθιστά μια συγκρουσιακή και ταραγμένη περιοχή, η οποία βρίσκεται διαρκώς σε ρευστή κατάσταση.

 

Σύμφωνα μ’ αυτή τη θέση, το Κοινωνικό Ασυνείδητο, δηλαδή η ιδεολογία είναι ο λόγος των λόγων, ο λόγος που ιεραρχεί και δομεί τους άλλους λόγους. Η ιεράρχηση αυτή είναι επίσης ασυνείδητη.

 

Ο Νταλάλ διαχωρίζει την έννοια «του κοινωνικού εντός του ασυνειδήτου», (όπως αυτό εκφράζεται στη διαμόρφωση του (υπερεγώ) και εφιστά την προσοχή μας στη ριζοσπαστική κατάληξη του Φούκς που θα μπορούσε να συνοψισθεί με την έκφραση «Το κοινωνικό ως ασυνείδητο». Δηλαδή αυτό που τίθεται υπό συζήτηση είναι ότι το ασυνείδητο δομείται από το κοινωνικό. Θα πρέπει να τονισθεί ότι δεν πρόκειται για ένα απλό ντετερμινιστικό υπόδειγμα. Πρέπει πάντα να θυμόμαστε την άποψη του Ελίας: το άτομο διαποτίζεται από το κοινωνικό και ταυτόχρονα το άτομο συν-διαμορφώνει το κοινωνικό. Αυτό φαίνεται ότι εννοούσε όταν έγραψε ότι οι διαδικασίες εξατομίκευσης και κοινωνικοποίησης εξελίσσονται ταυτόχρονα και επομένως το ατομικό και το ομαδικό, είναι δύο ισοδύναμα επίπεδα μέσα στην ομάδα. Η διάκριση των δύο αυτών επιπέδων κατά τον Ελίας είναι θέμα εστίασης της προσοχής μας.

 

Με άλλα λόγια, είναι ένας τρόπος θέασης των δεδομένων. Αν θυμηθούμε τη δομή των επιστημονικών επαναστάσεων κατά Thomas Kuhn τα υποδείγματα είναι τρόπος θέασης και ταξινόμησης των δεδομένων. Τα υποδείγματα δεν διαφέρουν ιδιαίτερα από τους Λόγους των μετα-στρουκτουραλιστών. Το Ψυχαναλυτικό υπόδειγμα του ζεύγους μητέρα – βρέφος, εκλαμβάνει το άτομο ως πρωτογενές και την ομάδα ως δευτερογενή. Με όσα είπαμε, συνδεόμαστε με το ρεύμα που οδηγεί σε μία μετατόπιση από αυτή τη σκέψη. Η κίνηση αυτή αποτελεί ίσως μία καλή βάση για την περαιτέρω επεξεργασία ενός ομαδικοαναλυτικού υποδείγματος, και επομένως μιας πραγματικά ομαδικής θεωρίας που θα μιλάει για την ομάδα, με όρους της ομάδας.

 

 

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

 

 

1. Bauman, Z. (2001). Individually, together. In: U. Beck and E. Beck – Gernsheim (eds). Individualization (pp. xiv-xix)/ London. Sage.

2. Brown, D. (1997). Conversation with Norbert Elias. Group Analysis, 30(4): 515-524

3. Burkitt, I. (1991) Social Selves. London Sage.

4. Dalal, F. (2007). Η Ομαδική Ανάλυση μετά τον S.H. Foulkes. Ας (ξανα)μιλήσουμε σοβαρά για την Ομάδα. Αθήνα. Κανάκη.

5. Dunning, E. (1997). Sport in quest for excitement: Norbert Elias’s contribution to the sociology of sport. Group Analysis, 30(4): 477-487.

6. Elias, N. (1939). The Society of Individuals. Oxford: Blackwell, 1991.

7. Elias, N. (1978). What is Sociology? London: Hutchincon.

8. Elias, N. (1996). Η Διαδικασία του Πολιτισμού. Μτφ. Θ. Λουπασάκης. Αθήνα. Αλεξάνδρεια.

9. Ελίας Νόρμπερτ (1997). Η εξέλιξη του Πολιτισμού. Ήθη και Κοινωνική Συμπεριφορά στη Νεώτερη Ευρώπη. Μτφ. Έφη Βαϊκούση. Αθήνα. Νεφέλη.

10. Elias, Norbert (2008). Η θεωρία του Συμβόλου. Μτφ. Ρεβέκκα Πεσσάχ. Αθήνα: Μεταίχμιο.

11. Foulkes, S.H. (1938). Book review of Norbert Elias’ The Civilizing Process. In: Selected Papers (pp. 79-82). London: Karnac, 1990.

12. Foulkes, S.H. (1946). On group analysis. International Journal of Psychoanalysis, 27:46-51 [also in S.H. Foulkes, Selected Papers (pp. 127-136). London: Karnac, 1990].

13. Foulkes, S.H. (1948). Introduction to Group Analytic Psychotherapy. London: Karnac, 1983.

14. Foulkes S.H. (1964). Therapeutic Group Analysis. London: Karnac, 1984.

15. Foulkes, S. H. (1968b). Some autobiographical notes. Group Analysis: 1:117-122.

16. Foulkes, S. H., & Anthony, E. J. (1957). Group Psychotherapy. The Psychoanalytical Approach. London: Karnac, 1984.

17. Foulkes, S.H. (1973). The Group as Matrix of the Individual’s Mental Life. In Wolberg, L. and Schwartz, E. (eds). Group Therapy: 1973. New York. Intercontinental Medical Book Corporation.

18. Freud, S. (1923). The ego and the id. SE XIX. 3-68. London: Hogarth Press.

19. Greenspan, S. and Shanker, S. (2004). The First Idea How symbols, Language and Intelligence Evolved form our Primate Ancestors to Modern Humans. Cambridge, MA: Da Capo Press.

20. Ho, D.Y., Chan, S.F. and Zhang, Z. (2001) “Metarelational analysis: An answer to what’s Asian about Asian social psychology?”, Journal of Psychology in Chinese Societies 2(1): 7-26.

21. Hopper, E. (2011). In Hopper, E. and Weinberg, H. (eds): The Social Unconscious in Persons, Groups, and Societies. Foreword. Introduction. London. Karnac.

22. Καστοριάδης, Κ. (1991): Τα Σταυροδρόμια του Λαβύρινθου. Αθήνα. Ύψιλον / Βιβλία.

23. Κατριβέσης, Ν. & Μωρόγιαννης, Κ. (2012) Η προσέγγιση του Norbert Elias και η ομαδική αναλυτική θεωρία (J. Foulkes and F. Dalal), Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών 61: 1-19.

24. Kuhn, T. (1997). Η Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων. Μτφ. Γ. Γεωργακόπουλος, Β. Κάλφας. Αθήνα. Σύγχρονα Θέματα.

25. Lavie, J (2011) The lost roots of the theory of group analysis: “Interrelational individuals” or “persons”. In Hopper, E. and Weinberg, H. (eds) (2011). The Social Unconscious in Persons, Groups and Societies. London. Carnac.

26. Manheim, K. (1943). Diagnosis of Our Time. London: Kegan Paul.

27. Μωρόγιαννης, Κ. (2007). Πρόλογος, στο: Η Ομαδική Ανάλυση μετά τον S.H.Foulkes. Ας (ξανά)μιλήσουμε σοβαρά για την ομάδα. Αθήνα. Κανάκη.

28. Nitzgen, D. (2008). The group analytic moment sixty years on: revisiting introduction to group analytic psychotherapy by S. H. Foulkes. 32^nd Foulkes Annual Lecture. Group Analysis, 41(4): 319-340.

29. Nitzgen, D. (2011). Hidden legacies. S.H. Foulkes, Kurt Goldstein, Ernst Cassirer. Group Analysis, 43(3): 354-371.

30. Νitzgen D. (2014). Lost in Translation? Reading Foulkes Today. Group Analysis, 47(3): 213-226.

31. Tsekeris, Charalambos (2010). Norbert Elias on Relations: Insights and Perspectives. Department of Psychology, Panteion University of Social and Political Sciences, Athens, Greece.

32. Tsekeris, C. & Lydaki, A. (2011) The micro-macro dilemma in sociology: perplexities and perspectives, Sociology / Sociologija 53(1): 67-82.

33. Tsekeris, C. (2013) Norbert Elias on Relations: Insights and Perspectives, in C. Powell & F. Dépelteau (eds.) Conceptualizing Relational Sociology: Ontological and Theoretical Issues, pp. 87-104. New York: Palgrave-MacMillan.