Παρουσίαση στο συνέδριο το Ενδοψυχικό και Διϋποκειμενικό.
Αθήνα 20-24/10/10
Κ. Μωρόγιαννης – Σ. Μωραϊτου
Η σχέση του ενδοψυχικού με το διϋποκειμενικό, όπως τίθεται και στον τίτλο αυτού του συνεδρίου, παραπέμπει εμμέσως σε μια σειρά από διχοτομήσεις: εσωτερικό-εξωτερικό, ψυχολογικό-πολιτισμικό, έμφυτο-επίκτητο, ατομικό-κοινωνικό, άτομο-ομάδα.
Εάν δεχθούμε όπως είναι προφανές ότι η διϋποκειμενικότητα είναι μια κατ’ εξοχήν κοινωνική κατάσταση, εγγεγραμμένη εξ’ ορισμού εντός ενός κοινωνικού πεδίου, το ζήτημα της σχέσης του ενδοψυχικού με το διϋποκειμενικό οξύνεται περαιτέρω.
Επιπλέον τίθεται το ερώτημα της οντολογικής προτεραιότητας.
Από πού ξεκινάμε δηλαδή και πως πορευόμαστε; Ο ψυχαναλυτής και Ομαδικός Αναλυτής Erl Hοpper π.χ., αναρωτιέται: Πως σχηματοποιεί μια συγκεκριμένη θεωρία τις διεργασίες γύρω από την ανάπτυξη του βρέφους – τονίζοντας την προβολή ή την ενδοβολή; Εάν τονίσουμε την προβολή, πότε δίνουμε προτεραιότητα στον εσωτερικό κόσμο στο έμφυτο και στην ενόρμηση, ενώ, αν τονίσουμε την ενδοβολή τότε δίνουμε προτεραιότητα στον εξωτερικό κόσμο, στο επίκτητο και στον πολιτισμό.» (Hopper, 2003). Ο κοινωνιολόγος Νόρμπερτ Ελίας έθεσε ένα ερώτημα που βρίσκεται στον πυρήνα του ζητήματος: «Η κοινωνία – γράφει – θεωρείται συχνά ως μια συνάθροιση μεμονωμένων ανθρώπων… Μπορεί άραγε να ειπωθεί κάτι για την κοινωνία, το οποίο να μην προκύπτει από τη μελέτη μεμονωμένων ανθρώπων;» (Elias, 1978).
Η απάντηση του Φρόϋντ μπορεί να στοιχειοθετηθεί από την ακόλουθη ρήση του: «Μια ψυχολογική ομάδα είναι ένα σύνολο ατόμων που έχουν εισαγάγει το ίδιο πρόσωπο στο Υπερεγώ τους και, με βάση αυτό το κοινό στοιχείο, έχουν ταυτιστεί μεταξύ τους ως προς το Εγώ τους» (Freud, 1933).
Είναι σαφές ότι ο Φρόϋντ θεωρεί εδώ ότι το άτομο (και επομένως το ενδοψυχικό) προηγείται του εξωτερικού και της ομάδας.
Η Μέλανι Κλάιν είναι περισσότερο κατηγορηματική: «Μια ομάδα.. συνίσταται από άτομα που σχετίζονται μεταξύ τους, και επομένως η κατανόηση της προσωπικότητας αποτελεί το θεμέλιο για την κατανόηση της κοινωνικής ζωής» (Klein, 1959).
Ο Φαίρμπαιρν γράφει: «… όλα τα κοινωνιολογικά προβλήματα ανάγονται τελικώς σε προβλήματα της ατομικής ψυχολογίας… η ομαδική ψυχολογία πρέπει να θεωρηθεί ουσιαστικά ως ψυχολογία του ατόμου εντός μιας ομάδας» (Φαίρμπαιρν, 1953). Είναι προφανές ότι ο Φαίρμπαιρν παραμένει ατομοκεντρικός, παρά την θεωρητική του μετατόπιση από τις ενορμήσεις και την λίμπιντο στο «σχετίζεσθαι».
Τέλος ο Γουϊννικοτ παρ’ ότι εισήγαγε την έννοια του «ζεύγους θηλασμού» (που ουσιαστικά παραπέμπει σε μια ομαδική δομή), απαντά επίσης αρνητικά στον Ελίας. Γράφει: «Oι πολιτισμικές διαφορές μπορούν να εξεταστούν ως μια αλληλοκάλυψη αμέτρητων προσωπικών υποδειγμάτων. H βάση της ομαδικής ψυχολογίας είναι η ψυχολογία του ατόμου και ιδιαίτερα αυτή της προσωπικής απαρτίωσης του ατόμου.» (Winnicott, 1958, 1965)
Με άλλα λόγια, το κλειδί για την κοινωνική και την ομαδική ψυχολογία είναι η ψυχολογία του ατόμου» (Γουίννικοτ, 1958).
Παρά ταύτα είναι ο Φρόϋντ που έγραψε το 1921 το ακόλουθο ενδιαφέρον απόσπασμα: «… καταλήγουμε στην διαπίστωση ότι η ομαδική ψυχολογία είναι η αρχαιότερη ανθρώπινη ψυχολογία. Αυτό που απομονώσαμε ως ατομική ψυχολογία, παραβλέποντας όλα τα ομαδικά της ίχνη, προέκυψε αργότερα βαθμιαία και αποσπασματικά μόνο από την ομαδική ψυχολογία…» (Freud, 1921: Από το έργο του Ομαδική Ψυχολογία και η ανάλυση του Εγώ).
Η θέση αυτή του Φρόϋντ δεν αναπτύχθηκε ποτέ περαιτέρω, ούτε από τον ίδιο, ούτε από τους επιγόνους του.
Κατά μια έννοια μάλιστα, η θέση του αυτή, έρχεται σε αντίθεση με τις κύριες πλευρές της θεωρίας του.
Φαίνεται ότι ο Φρόϋντ θέλοντας να δομήσει την ψυχανάλυση κατά το επιστημονικό υπόδειγμα της εποχής του, το Νευτώνιο υπόδειγμα των φυσικών επιστημών, προέκρινε σαν αφετηρία, το εσωτερικό του ατόμου, το έμφυτο και το βιολογικό. Με την θεωρία του για τις ενορμήσεις, την διαπλοκή των ενορμήσεων και τα πεπρωμένα τους, ξεκινάει από το ενδοψυχικό (που εδώ είναι κάτι μεταξύ βιολογικού και ψυχολογικού) οδηγείται στο ψυχολογικό, νοούμενο κυρίως ως ενδοψυχικό, και από το ψυχολογικό συνάγει όλα τα υπόλοιπα δηλαδή το διϋποκειμενικό, το πολιτιστικό και το κοινωνικό.
Η εμπλοκή του ατόμου με το εξωτερικό συντελείται σε μεταγενέστερο στάδιο της ανάπτυξης, σε σύγκριση με το εσωτερικό, απ’ όπου αρχίζουν ουσιαστικά όλα. Όμως η θεωρία του, δεν είναι γραμμική. Το εξωτερικό αναδιπλώνεται, εισέρχεται στον ψυχισμό και τροποποιεί το εσωτερικό, μέσω του σχηματισμού του Υπερεγώ το οποίο προέρχεται από το Υπερεγώ των γονέων.
Ο Φρόϋντ προχωρεί περισσότερο σε ένα από τα μεταψυχολογικά του έργα όπου γράφει: «Επιπλέον …. (δεν πρέπει να ξεχνάμε) ότι το Εγώ είναι ένα ειδικά διαφοροποιημένο μέρος του Αυτό. Οι εμπειρίες του Εγώ μοιάζουν αρχικά να μην μεταδίδονται κληρονομικά. Όταν όμως επαναλαμβάνονται πολλές φορές και με αρκετή δύναμη σε πολλά άτομα διαδοχικών γενεών, μεταβάλλονται, θα μπορούσαμε να πούμε, σε εμπειρίες του Αυτό, οι εντυπώσεις του οποίου διατηρούνται μέσω της κληρονομικότητας. Έτσι στο Αυτό, το οποίο έχει τη δυνατότητα να μεταδοθεί κληρονομικά, κρύβονται τα κατάλοιπα της ύπαρξης αμέτρητων Εγώ. Και όταν το Εγώ σχηματίζει το Υπερεγώ του, από το Αυτό, ίσως απλώς να αναζωογονεί τα σχήματα των παλαιοτέρων Εγώ, και να τα ανασταίνει» (Freud, 1923).
Το χωρίο αυτό του Φρόϋντ έρχεται σε αντίθεση με τη βασική Φροϋδική θέση ότι το Αυτό είναι κάτι κυρίως βιολογικό και πάντως α-κοινωνικό. Εδώ ο Φρόϋντ υποστηρίζει ουσιαστικά, ότι κάποια πράγματα που μαθαίνουμε μέσω της εμπειρίας, μπορούν να καταλήξουν να μεταδίδονται βιολογικά. Είναι σαν η ιστορία να γίνεται φύση, όπως το διατύπωσε ο Ρολάν Μπαρτ.
Πάντως είναι αξιοσημείωτο, όπως παρατηρεί ο Φαράντ Νταλάλ, ότι «κάθε φορά που ο Φρόϋντ αναγνωρίζει την επιρροή του εξωτερικού κόσμου στη βαθιά δομή του ψυχισμού, αυτή προέρχεται πάντα από κάποια απροσπέλαστη σφαίρα – την προϊστορία, δηλαδή μια μεταφυσική σφαίρα, για την οποία μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε» (Dalal, 2007). Ενώ κατά τον Elias η επιρροή του εξωτερικού κόσμου στον ψυχισμό συντελείται μέσω της εμπειρίας σε κάθε εδώ και τώρα.
Φυσικά ο Φρόϋντ αναγνωρίζει ρόλο στο εξωτερικό, όμως φαίνεται να θεωρεί το εσωτερικό υπέρτερο του εξωτερικού: «Η εσωτερική (αντιληπτικότητα) είναι πιο πρωτογενής, πιο στοιχειώδης, απ’ ότι η αντιληπτικότητα που σχετίζεται με εξωτερικά ερεθίσματα… (όμως έχει) μεγαλύτερη οικονομική σημασία» (Freud, 1923).
Θα περάσουμε τώρα στον Φούξ, για να δούμε πως θέτει το θέμα, ο κατ’ εξοχήν εκπρόσωπος και πρωτοπόρος του Ομαδικού Αναλυτικού Χώρου.
Ο Φούξ ορίζει το άτομο «σαν ένα μέρος ενός κοινωνικού δικτύου, έναν επικοινωνιακό κόμβο μέσα στο κοινωνικό του δίκτυο. Ως μέρος του δικτύου, το άτομο μόνο τεχνητά μπορεί να θεωρηθεί σε απομόνωση».
Για τον Φούξ, είναι η περίοδος του Διαφωτισμού που δημιούργησε μια ψευδή ιδεοπλασία – τις αφηρημένες έννοιες και διχοτομήσεις όπως νους – σώμα, εσωτερικό – εξωτερικό, έμφυτο – επίκτητο, ομάδα – άτομο. Γράφει χαρακτηριστικά: «… κάθε άτομο – μια κατά βάσιν τεχνητή, αν και μάλλον ευλογοφανής, αφαίρεση – προσδιορίζεται ουσιαστικά, από τον κόσμο στον οποίο ζει, από την κοινότητα και την ομάδα, της οποίας αποτελεί μέρος … Η παλιά αντιπαράθεση ενός εσωτερικού και ενός εξωτερικού κόσμου, της ιδιοσυστασίας και του περιβάλλοντος, του ατόμου και της κοινωνίας, της φαντασίας και της πραγματικότητας, του σώματος και του νου κ.τ.λ., είναι αβάσιμη (Foulkes, 1948, σ. 10).
Η τοποθέτηση αυτή του Φουξ απηχεί τις επιδράσεις που δέχτηκε από τους τρεις βασικούς του δασκάλους το νευρολόγο Κούρτ Γκόλντσταϊν, τον Φρόϋντ και τον κοινωνιολόγο Νόρμπερτ Ελίας.
Ο Γκόλντσταϊν στο έργο του «Ο οργανισμός» που κυκλοφόρησε το 1934 περιγράφει τον εγκέφαλο ως δίκτυο νευρώνων που δημιουργούν ένα όλον. Αντιτιθέμενος στις απόψεις της εποχής που θεωρούσαν τον εγκέφαλο χωρισμένο σε τμήματα επιφορτισμένα αποκλειστικά με κάποιες λειτουργίες, εισάγει την έννοια του αλληλένδετου των μερών, καθώς και την έννοια του δικτύου των συνδέσεων. Ο Ελίας επίσης, σύγχρονος, φίλος, δάσκαλος και μαθητής του Φούξ, εισάγει την έννοια του κοινωνικού δικτύου. Ο Φούξ επίσης είχε κλασική ψυχαναλυτική εκπαίδευση και ήταν πολύ κοντά στον ίδιο τον Φρόϋντ.
Συγχρόνως όμως μέσω της γειτνίασης του ψυχαναλυτικού Ινστιτούτου της Φρανκφούρτης όπου εργαζόταν με το Τμήμα Κοινωνιολογίας καθώς καί μέ τό Ινστιτούτο Κοινωνικών Ερευνών, που αργότερα έγινε γνωστό, ως Σχολή της Φρανκφούρτης, ο Φουξ συνομιλούσε και δέχτηκε την επίδραση των ιδεών αυτών τών κοινωνιολογικών και φιλοσοφικών ρευμάτων.
Ο Φούξ λοιπόν υπογραμμίζει την έννοια του αλληλένδετου των μερών της ανθρώπινης ύπαρξης καθώς και το αλληλένδετο του ατόμου με το κοινωνικό του πλαίσιο.
Με άλλα λόγια: Το «μέρος» συνδέεται πάντα με το «όλον», το «όλον» καθορίζει τι λαμβάνει χώρα στο «μέρος» και τέλος το «όλον» είναι πάντοτε μια κατασκευή, μια αφαίρεση που προκύπτει μέσω διαίρεσης από μια μεγαλύτερη πολυπλοκότητα.
Ειδικά για τη διαμόρφωση του μέρους από το όλον, ας δούμε και το παρακάτω απόσπασμα του Φούξ.
«Ως ομαδικοί αναλυτές, δεν συμμεριζόμαστε την ψυχαναλυτική παράθεση μιας «εσωτερικής» ψυχολογικής πραγματικότητας και μιας «εξωτερικής» σωματικής ή κοινωνικής πραγματικότητας, η οποία έχει νόημα για την ψυχανάλυση. Ό,τι υπάρχει στο εσωτερικό υπάρχει και στο εξωτερικό, το «κοινωνικό» δεν είναι εξωγενές, αλλά είναι και ενδογενές και διεισδύει στο εσώτατο, είναι της ατομικής προσωπικότητας (Foulkes, 1973).
Εδώ – όπως παρατηρεί ο Φαράντ Νταλάλ – ο Φούξ ισχυρίζεται ότι ο συνήθης τρόπος θεώρησης του «κοινωνικού» ως κάτι το «εξωτερικό» είναι εσφαλμένη επειδή η ίδια η διχοτόμηση εσωτερικού/εξωτερικού είναι εσφαλμένη.
Έχοντας πει τα παραπάνω, όμως, ο Φούξ έρχεται αντιμέτωπος με το κρίσιμο ερώτημα: «Πως το κοινωνικό διεισδύει στο «εσωτερικό» της ατομικής προσωπικότητας; Με άλλα λόγια πως εσωτερικεύεται ο πολιτισμός; Καθώς –όμως αρχίζουμε να μιλάμε γι’ αυτό, όπως υπογραμμίζει ο Ελίας, η ίδια η γλώσσα καθίσταται ανεπαρκής. Ειδικώτερα: η λέξη «εσωτερίκευση» εμπεριέχει την ιδέα ότι το πολιτισμικό εκκινεί από το «εξωτερικό» και κατευθύνεται προς το «εσωτερικό». Αυτή όμως είναι η θέση την οποία μάχεται ο Φούξ. Η ριζοσπαστική εκδοχή της Φουξιανής άποψης οδηγεί σε κάτι που είναι πολύ πιο δύσκολο να περιγραφεί: εκεί, όπου, το πολιτισμικό δεν βρίσκεται ούτε στο εξωτερικό, ούτε στο εσωτερικό, αλλά βρίσκεται παντού. Διαποτίζει τα πάντα, για να αναφερθούμε και στην έννοια του διαποτισμού στην οποία ο Φούξ επανέρχεται συνεχώς χωρίς όμως να την επεξηγεί περαιτέρω.
Θα μπορούσαμε, ίσως, να φανταστούμε τον διαποτισμό του ατόμου από το κοινωνικό σαν τον διαποτισμό ενός χωμάτινου βώλου από το νερό. Όταν ο βώλος διαποτιστεί από το νερό, το νερό βρίσκεται κυριολεκτικά παντού. Και στο εσωτερικό και στο εξωτερικό.
Στα μεταγενέστερα γραπτά του Φούξ, διαπιστώνουμε, πως όταν αναφέρεται στην διείσδυση του κοινωνικού στο ψυχισμό μιλάει και για τον διαποτισμό του Αυτό από την εμπειρία. Γράφει π.χ.: «Αυτά που σε μεταγενέστερα στάδια της ανάπτυξης προσδιορίζουμε αφαιρετικά και για λόγους ευκολίας ως Υπερεγώ, Εγώ και Αυτό, προέρχονται από μια κοινή μήτρα, ξεκινώντας από τη γέννηση ή ίσως και προγενετικά» (Foulkes, 1973).
Άλλα παραθέματα: «Το Υπερεγώ και το Εγώ αναπτύσσονται σε συγχρονία με το Αυτό μέσα στο πλαίσιο της οικογένειας…» (Foulkes, 1974).
Με αυτόν τον τρόπο, όπως σχολιάζει ο Νταλάλ, ο Φούξ υπερβαίνει κάθε προηγούμενο: Λέει, ότι το ίδιο το Αυτό «εκπολιτίζεται», δηλώνοντας ότι και το τελευταίο προπύργιο του έμφυτου, μέσα στον ψυχισμό, διαμορφώνεται από το επίκτητο. Ουσιαστικά, ο Φούξ ισχυρίζεται ότι τόσο η δομή, όσο και το περιεχόμενο του ψυχισμού οργανώνονται από την εμπειρία..
Όπως είδαμε παραπάνω, υπάρχει και στον Φρόϋντ ένα προηγούμενο γι’ αυτήν την ιδέα. Ο Φρόϋντ υπέθετε πως μέσα σε μεγάλες χρονικές περιόδους, οι εμπειρίες του Εγώ ήταν δυνατό να γίνουν κατά κάποιο τρόπο μέρος του Αυτό. Δεν είναι σαφές αν ο Φούξ γνώριζε το σχετικό φροϋδικό χωρίο, και αν ναι, για ποιο λόγο δεν το χρησιμοποίησε για να δώσει περισσότερη βαρύτητα στο επιχείρημά του.
Ακολουθώντας αυτούς τους δρόμους ο Φούξ οδηγείται αναπόφευκτα και σε μια άλλη προσέγγιση του Ασυνειδήτου. Χωρίς να εγκαταλείπει την έννοια του Φροϋδικού Ασυνειδήτου προσθέτει και την έννοια του Κοινωνικού Ασυνειδήτου.
Μιλώντας και πάλι για την διαμόρφωση του ατόμου από τις κοινωνικές δυνάμεις και την ιστορία γράφει: «… το άτομο ωθείται και διαπλάθεται από αυτές τις κολοσσιαίες δυνάμεις, όσο, και από το δικό του Αυτό, και αντιτίθεται σθεναρά στην αναγνώρισή τους χωρίς να το συνειδητοποιεί… Θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για ένα κοινωνικό ή διαπροσωπικό ασυνείδητο (Foulkes, 1964). Το περιεχόμενο του κοινωνικού ασυνειδήτου όπως το περιγράφει, εδώ, αποτελείται από στοιχεία όπως η συμπεριφορά, ο τρόπος σκέψης, η νοοτροπία κ.ο.κ. Η έκρηξη του υπερ-καταναλωτισμού των τελευταίων δεκαετιών στην Ελλάδα π.χ. θα μπορούσαν να συνδεθούν με τις τραυματικές εμπειρίες της φτώχιας και της πείνας στο εγγύς παρελθόν. Τραυματικές εμπειρίες ένδειας και έλλειψης δηλαδή περιορισμοί (constraints) κατά την έννοια του Ελίας που λόγω πιθανής σύνδεσής τους με συναισθήματα ντροπής και ενοχής ανθίστανται στη συνειδητοποίηση και εκδραματίζονται ως στοιχεία του Κοινωνικού Ασυνείδητου.
Κατά βάσιν ισχυρίζεται ότι το κοινωνικό ασυνείδητο είναι ασυνείδητο με την έννοια ότι αποτελεί τμήμα τόσο του νήματος όσο και της ύφανσης του ίδιου του ψυχισμού. Σύμφωνα μ’ αυτή τη ριζοσπαστική εκδοχή, το κοινωνικό ασυνείδητο αποτελεί τον ίδιο το «σκελετό» του ψυχισμού, διαμορφώνει και το δοχείο και το περιεχόμενό του. Κατά τον Φαράντ Νταλάλ ο Φούξ εδώ πλησιάζει τον Λακάν για τον οποίο το ασυνείδητο δομείται από και σαν τη γλώσσα – δηλαδή από κάτι εξωτερικό.(Lacan 1977)
Επηρεασμένος από τη σκέψη του Νόρμπερτ Ελίας ο Φαράντ Νταλάλ θεωρεί ότι το Κοινωνικό Ασυνείδητο αποτελεί μια αναπαράσταση της θεσμοποίησης των κοινωνικών σχέσεων εξουσίας, στη δομή του ίδιου του ψυχισμού. Υπ’ αυτήν την έννοια, αποτελεί μια γέφυρα μεταξύ του κοινωνικού και του ψυχολογικού. Το υλικό αυτής της γέφυρας είναι η γλώσσα, ή όπως το έθεσε ο Ελίας το Σύμβολο (Dalal, 2007).
Περαιτέρω ο ίδιος θεωρητικός, ταυτίζει το Κοινωνικό Ασυνείδητο με την ιδεολογία και τη θεωρία των λόγων, γεγονός που το καθιστά μια συγκρουσιακή και ταραγμένη περιοχή, η οποία βρίσκεται διαρκώς σε ρευστή κατάσταση.
Σύμφωνα μ’ αυτή τη θέση το Κοινωνικό Ασυνείδητο, δηλαδή η ιδεολογία είναι ο λόγος των λόγων, ο λόγος που ιεραρχεί και δομεί τους άλλους λόγους. Η ιεράρχηση αυτή είναι επίσης ασυνείδητη.
Ο Νταλάλ διαχωρίζει την έννοια «του κοινωνικού εντός του ασυνειδήτου», όπως αυτό εκφράζεται στη διαμόρφωση του (Υπερεγώ) και εφιστά την προσοχή μας στη ριζοσπαστική κατάληξη του Φούξ που θα μπορούσε να συνοψισθεί με την έκφραση «Το κοινωνικό ως ασυνείδητο». Δηλαδή αυτό που τίθεται υπό συζήτηση είναι ότι το ασυνείδητο δομείται από το κοινωνικό. Θα πρέπει να τονισθεί ότι δεν πρόκειται για ένα απλό ντετερμινιστικό υπόδειγμα. Πρέπει πάντα να θυμόμαστε την άποψη του Ελίας: το άτομο διαποτίζεται από το κοινωνικό και ταυτόχρονα το άτομο διαμορφώνει το κοινωνικό. Αυτό φαίνεται ότι εννοούσε όταν έγραψε ότι οι διαδικασίες εξατομίκευσης και κοινωνικοποίησης εξελίσσονται ταυτόχρονα και επομένως το ατομικό και το ομαδικό, είναι δύο ισοδύναμα επίπεδα μέσα στην ομάδα. Η διάκριση των δύο αυτών επιπέδων κατά τον Ελίας είναι θέμα εστίασης της προσοχής μας.
Με άλλα λόγια, είναι ένας τρόπος θέασης των δεδομένων. Αν θυμηθούμε τη δομή των επιστημονικών επαναστάσεων κατά Thomas Kuhn τα υποδείγματα είναι τρόπος θέασης και ταξινόμησης των δεδομένων. Τα υποδείγματα δεν διαφέρουν ιδιαίτερα από τους Λόγους των μετα-στρουκτουραλιστών. Το Ψυχαναλυτικό υπόδειγμα του ζεύγους " μητέρα – βρέφος", εκλαμβάνει το άτομο ως πρωτογενές και την ομάδα ως δευτερογενή. Με όσα είπαμε, συνδεόμαστε με το ρεύμα που οδηγεί σε μία μετατόπιση από αυτή τη σκέψη. Η ανωτέρω απόφανση του Ελίας αποτελεί ίσως μία καλή βάση για την περαιτέρω επεξεργασία ενός ομαδικοαναλυτικού υποδείγματος.
Copyright © 2024 ΕΔΟΑ
Powered by Olon Systems